“ҚУРУТ” ВА “ҚУРУТОБ” ДАР ДОНИШНОМАҲО ВА ФАРҲАНГҲО

Бахши дувуми китоби “Қурутоби хонабадӯшон”-и муаррихи матраҳи тоҷик Луқмон Бойматов.

Яке аз сабабҳои ба мушкилот рӯ ба рӯ шудани фазои иттилоърасонии ҷомеъаи тоҷикон заъиф будани вазъи китобҳои марҷаъ ва дилпазир набудани манобеъи илмӣ барои касби иттиллоъот дар мавзӯъоти дилхоҳи ниёзмандон аст. Бояд бипазирем, мӯҳтаво ва кайфияти илмии ағлаби китобҳои марҷаъи кишвар дархӯри илми имрӯз нестанд ва бо камоли таассуф ниёзҳои мухотабинро наметавонанд ба хубӣ бароварда кунанд. Воқеъан, қобилияти иттиллоърасонии донишномаҳои кишвар ва ироъаи назари илмӣ дар мақолот зиёд нигаронкунандаанд, бахусус, ағлаби мақолот ва мадхалҳхое, ки марбут ба таърих ва таърихи фарҳанги миллатанд, дорои мушкилоти фаровонест, ки нақдаш фурсати муносибтареро мехоҳад. Вале, ин гоҳ, ошноии аҳли адабу фарҳанг бо мӯҳтаво ва сатҳи илмии ду мадхал аз “Донишномаи фарҳанги миллии тоҷик”, ки ба таври мустақим дар робита бо вожаҳои “Қурут” ва “Қурутоб” тадвин шудаанд, холӣ аз фоида нахоҳад буд.(13)

Эҳтироми шахсият ва эътибори муаллифи ҳар ду мақолаи мазкур дар ҷойи худаш боқист. Албатта, ҳамкори хуби собиқамон оқои шодравон Нуриддин Шарипов, бояд бипазирем, кореро анҷом додааст, ки аз тарафи ҳайъати илмии “Донишномаи миллӣ” ва коршиносони Окодеми Улуми Тоҷикистон ба дурусти арзёбӣ нашуда, мавриди таъйид қарор гирифтааст. Он чӣ боиси нигаронист, сатҳи пасти илмӣ ва наҳваи зиллатвори муаррифии аҳдофи пажӯҳиш дар аслитарин ва ҷомеътарин донишномаи миллӣ ва кишвар аст. Магар, манзалати илмии хӯроке, ки дар китоби марҷаъи дараҷаи аввали мамлакат “ЭФМТ”, бо камоли итминон “миллӣ” эълом шудааст, шоистаи ҳамагӣ 605 аломат(!) ё 102 каламот асту бас? (Барои муқоиса: мадхали “Кашк” дар Донишномаи Ираника, шомили беш аз 4 500 калима аст.(!).

Гузашта, барои ду мадхали таърихӣ ва фарҳангӣ афзудани дар ҷамъ 9 аксҳои такрорӣ, аз баҳри чӣст? Ку интиқоли натоиҷи баррасиҳои илмӣ дар бораи решаҳо, маъонӣ ва таҳаввулоти таърихӣ ва фарҳангии истилоҳоти мазбур? Ку таҳлили андешаи донишмандон пиромуни ин вожа? Ку зикри манобеъ ва маъохизи навтарин пажӯҳишҳои донишомандони муъосир сари ин мавзӯъот? Аз ҳама муҳимм, бар чӣ асос ва бар пояи кадомин меъѐъёрҳои илмӣ ин ғазо ”миллӣ” эълом шудааст? Он чӣ ошкор аст, ин аст, ки дар мадхалҳои фавқ ул-зикр ҳеч посухе ба пурсишҳои матраҳшуда нест. Агар ниёзмандони илму фарҳанги тоҷик ва донишмандони хориҷӣ, посухҳои илмиро аз донишномаҳои миллии кишвар дар бораи “хӯроки миллӣ” натавонанд бигиранд, пас, ин ҳама карру фарри дастгоҳҳои муфассали “илмӣ”-и миллату кишвар ба дарди чӣ касоне мехӯрад?

Бидуни таъйини меъёрҳои илмӣ, миллӣ эълом кардани ҳар падидаи фарҳангӣ иштибоҳи маҳз аст. Бояд мутаваҷҷеҳ бошем, ки падидаҳои фарҳангии маҳаллӣ, агарчӣ, бархе аз онҳо дорои таърихи куҳананд, вале бо тамомии абъодашон натавонистаанд миллӣ шаванд, чаро ки миллӣ будан ва миллӣ шудани падидаҳои фарҳангӣ ва иҷтимоъӣ дорои меъёрҳо ва арзишҳои хоссест.

Кӯтоҳи сухан, будуни муҳовот, маълумоте, ки дар «Википедия»-ҳои мухталиф ва сафаҳоти блогерҳои фаъол барои касби иттиллоъот ба мардум гузошта шудаанд, бамаротиб бештару беҳтару пурмӯҳтавотар аз ин навъ мақолот ва мадхалҳои “Донишномаи миллӣ”-анд. Дар зимн, мӯҳтавои илмии мадхалҳое, ки дар донишномаҳои миллатҳои дигар, ки пиромуни вожаҳои “Қурут” ва “Қурутоб” ба забонҳои мухталиф ироъа шудаанд, бо он чӣ дар донишномаҳои миллии тоҷикон навишта омадааст, аслан, қобили муқоиса нестанд. Тавсиф ва ташреҳи силсилаи пажӯҳишҳо ва мадхалҳои донишномаҳое, ки аз тарафи миллатҳои туркизабони муъосир дар чиҳати муаррифии вожаҳои “Қурут” ва “Қурутоб” арза шудаанд, бидуни шакк, боиси сарафкандагии бештари фазои илмии миллати тоҷик хоҳад шуд. Аз ин рӯ, беҳтар бувад, ки дар ин бора ҳарфе ба миён оварда нашавад.

Намехоҳам баҳсро аз домани таърихи ҳунари ошпазӣ ва фарҳангшиносӣ ба ҳавзаи фалсафаи категорияҳои фарҳангӣ бикашонам, вале хулосаи калом ин аст, ки аз назари илмӣ мардумшиносӣ ва фалсафаи фарҳангшиносӣ, на ҳамаи падидаҳои фарҳанги маҳаллӣ метавонанд аслӣ фарҳанги миллӣ бошанд. Барои мисол, лаҳҷаҳои маҳаллӣ, агарчӣ ҷуъзи забони тоҷикӣ-форсианд, вале ба ҳеҷ ваҷҳ онон ҷудо аз якдигар моя ва асли забони форсӣ-тоҷикӣ наметавонанд бишаванд. Аммо дар баробари ин, медонем, ки забони расмии форсӣ-тоҷикӣ ҷону рӯҳи миллат аст. Яъне забони милли мо тоҷикон форсист, на яке аз лаҳчаҳои он.

Агарчӣ, посухҳо, аксуламалҳо ва ироъаи назароти мунтақидон ва ё беҳтар аст гӯем норизоёни иқдоми мубаллиғони ғазоҳои миллӣ, дар расонаҳои интренетии “Озодагон” ва ҷойҳои дигаре омадаанд, барои гурӯҳе аз ҳамватанони мо малоломезанд, вале ночору огоҳона бояд бипазирем, ки меъёрҳову арзишҳои эъломи ғазоҳои миллӣ низ шабоҳати том бар маворид ва шароити лаҳҷаҳои забони адабӣ (миллӣ) дорад.

Корбурд ва сидқи мантиқи болоро метавон дар қазияи ғазоҳои миллӣ низ метавон мушоҳида намуд.

Этимулужии вожаи “Қурут”

Рӯзноманигори шинохтаи тоҷик оқои Саъдӣ Маҳдӣ бар он дорад, ки:

"Қурут ҳамон вожаи кулуту кулутаву кулулаи тоҷикист, ки бо таъсири ҳамсоягон тагйир ёфтааст.

Ин ҳам дар қатори ҳазорҳо вожа рафту ба оламиён туҳфа шуд. Кулута пасванди -а дорад, ки маъниро каме дигар мекунад, мо кулут ё кулут(а)к гуфтем, ки маънии гирду кулуларо дорад.”(14)

Ин гуфтаҳо асоси илмӣ надоранд. Фоҳиштарин иштибоҳи муаллифини ноогоҳ аз илми решашиносӣ ин аст, ки решаи вожаҳоро бо маънӣ ва таҳаввули маъонии онон яке ва ё тасодуфҳову шабоҳатҳоро далоили илмӣ мепиндоранд. Чунончӣ, оқои Ҳотам Файзуллоев дар робита бо маънии вожа “қурут” ҳукми тадбир мефармояд:

“На қурутоб муғулисту на вожаи қурут(!). Вожаи қурут шакли тағйирёфтаи кутахи бабилонӣ мебошад, ки тайи солҳои зиёд дар пайи муҳоҷиратҳои мардуми Шарқи Миёна ба тамоми нуқоти олам паҳн гардидааст”.

Он гуна, ки зикр шуд, баҳси батафсили таърихчаи хӯроки кутах дар мақолаи вежае хоҳад омад, бад-ин далел, танҳо дар робита бо решаи вожаи вожаи “қурут” бо таъкид метавон изҳор дошт, ки дар илмӣ вожашиносӣ ҳарфи охар гуфта шудааст. Яъне решаи аслии истилоҳи “Қурутоб”, ба истиснои бахши “об”-аш, вожаи туркӣ-муғулӣ (ба туркӣ: “қурут”, ба муғулӣ: “хуруут”, “хурууд”) аст, вале ин вожа дар забони мардумии тоҷик имрӯз низ корбурди васеъ дорад.

“Қурут”, бидуни шакк, вомвожаест аз забони туркии куҳан. Оқои Мӯҳтарам Хотамӣ дар мақолаи хеш “Важаҳоро бишносем” (15) нишонаи аслии қурутро ба шакли гирд буданаш дида, решаву маънии онро дар вожаи тоҷикии “гирд” ҷустааст. Иттифоқан, ба назари аксари тоҷикон қурут метавонад фақат гирд бошад. Ин дидгоҳ, мутлақо хато ва мусалламан, илмӣ нест, чун қурутҳои ақвоми туркӣ ва муғулӣ ба шаклҳои мухталиф дуруст мешуданд. Қурути гирдшакл фақат яке аз навъҳои қурут аст.(16)

 Дар решаи вожаи “қурут”-и туркӣ шакли гирд будани он аслан ба назар гирифта нашудааст.

Дар воқеъ, шарҳи маънии ин вожа (“қурут”), барои нахустин бор, дар китоби “Девони луғот ут-турк”-и Маҳмуди Кошғарӣ (1029/1038-1101) ба гунаи рӯшан омадааст.(17) 

Ба гунаи дақиқтар, вожаи “қурут” (хурууд, корот, gurt, qurt) - ба забони туркӣ ва муғулӣ ба маънии “хушкида”, “ҳар чӣ, ки хушк аст” ва он чӣ, ки "хушк" шудааст, мебошад.

Ин вожаҳо бар пояи масдари феълҳои “қурутиш” ё “қурутмоқ” ("хушк кардан", "хушконидан") сохта шудаанд.

Намунае яке аз фарҳангҳои туркӣ роҷеъ ба каламоте, ки реша аз вожаи “қурут”-и туркӣ дорад.

Акс аз сафҳаи оқои Умеди Ҷайҳонӣ.

Решаи вожаҳо худ нишондиҳандаи асли онҳост. Ин ҳақиқат дар назди коршиносон ниёз ба баҳс надорад.

Дар ҳамаи фарҳангномаҳои маъруфи форсӣ калима “қурт” ё ”қурут” ба маънии кашк омадааст. Ҳамон гуна, ки омад, аз диди этимулужӣ, калимаи “қурутоб” дар асл аз ду бахш, ки ҳар яке ба маънии мустақиланд, шакл гирифта, яъне “қурт” ё “қурут” (муғулӣ-туркӣ) ва “об” (тоҷикӣ-форсӣ). Ба сухани дигар, асли номи “қурутоб” таркиби вожаҳои “қурт ва об” аст. Ошкор ҳам аст, аз ин ду вожаи таркибӣ, бахши аввали он, ки решаи туркӣ - муғулӣ дорад, асли моҳияти ғазои мавриди назарро ташкил додааст. Яъне ба сухани дигар, “қурут” дар таҳияи ин ғазо аз маҳсулоти аслӣ ва марказӣ маҳсуб мешавад.

Такрибот, хосият ва собиқаи таърихи ин ғазо, мисли ҳамаи таъомҳои дигар, марбут ба аксари авомили фарҳангӣ ва тарзи зисти таҳиякунандагони он аст. Аз ин назар, метавон ба осонӣ шоҳиди он шуд, ки қурт ва фаровадаҳои ширӣ аз даврони куҳан дар миёни ақвоми саҳронавард ва хонабадӯшони турку муғул роиҷ буданд.

Вуҷуди равобити танготанги иқтисодӣ ва маъишӣ миёни авқоми саҳронишинони муғулӣ ва мардумони бумӣ, қабл аз ҳама тоҷикон ва эрониён, шароити муносиби табодули фарҳангиву маъиширо низ миёни онон фароҳам овардааст. Раванди мутаассиршавии сокинони бумиро аз маъишат ва бархе аз ойинҳои саҳронавардони турку муғул, бахусус, пас аз муқимнишин шудани қабилаҳои муғулӣ дар тӯли таърихи беш аз ҳашт қарн метавон мушоҳида намуд. Бар вуҷуди ин раванд, тақрибан ҳамаи мутахассисони таърих ва фарҳанги Осиёи Марказӣ ва Эрон таъкид варзидаанд.

Хамин тавр, бидуни шакк, вожаи “қурутоб” шакли маҳаллӣ (тоҷикӣ - форсӣ) шудаи ҳамон истилоҳи “қуртлӣ” (“қуртлик” ё “қуртӣ”) туркӣ -муғулӣ мебошад.

____________________

13. Донишномаи фарҳанги мардуми тоҷик. Ҷ.1 (А-М). - Д.: СИЭМТ, 2015. С. 535 - 536, бо 3 акс.). Ҳамчунин р. к. ба бахши “Замима”-и ҳамин китоб.

14. Навиштаи оқои Саъдӣ Маҳдиро бидуни ислоҳе овардам.

15. ФБ, сафҳаи шахсӣ. аз таър. 13.08.2024.

16. Р. к. ба “Замимаҳо”-и ҳамин навиштор.

17. ал-Кашгари, Махмуд. Диван Лугат ат-Турк / Перевод, предисловие и комментарии З.-А. М. Ауэзовой; индексы составлены Р. Эрмерсом. - Алматы: Дайк-Пресс, 2005, № 1865, C. 340.