ҚУРУТОБИ ХОНАБАДӮШОН
Баҳси ғизои тоҷикӣ будан ё набудани қурутоб
тайи чанд сол аст, ки дар шабакаҳои иҷтимоӣ матраҳ аст. Ин баҳс ҳанӯз пас аз нашри як барномаи “Орел и решка” дар чанд соли қабл сар зад. Муаллифони барнома пас сафар ба Тоҷикистон бидуни қошуқ, бо даст хӯрдани қурутобро дар барномаашон бузургнамоӣ карданд, ки бар мабоҳиси зиёде асос гузошт, ба ҳадде ки гурӯҳе аз тоҷикони муқими Маскав иқдомеро дар ҷиҳати “муаррифӣ”-и қурутоб ба унвони ғизои тоҷикӣ рӯйи даст гирифтанд. Пас аз ин иқдом моли кӣ будани қурутоб аз мавзуъҳои аслии баҳс қарор гирифт, ки андешамандони тоҷикиро дар ин замина ба ду гурӯҳ қисмат кард: қисмате онро тоҷикӣ мегуфтанд ва қисмати дигар назари мухолиф доштанд.
Бо гузашти чанд сол аз он мабоҳис китоби муаррихи матраҳи тоҷик Луқмон Бойматов дар ин замина мунташир шуд, ки ба назари мо, муҳимтарин асли иқдоми муаллиф дар ҷарру баҳсҳое атрофи миллӣ унвон кардани қурутоб реша дошт. Бо таваҷҷуҳ ба ин “Ойина” тасмим гирифт, то китобро мунташир кунад.
Зимнан торнамо омодааст, назарҳои соири андешамандонро, ки бо муаллиф ҳамназар нестанд, мунташир кунад. Бигзор баҳс бошад, баҳси солиме, ки ҳақиқат бизояд, на он баҳсе, ки нифоқ ораду аду физояд!
ҚУРУТОБИ ХОНАБАДӮШОН
(Таърихчаи қурутоб)
Зери назари академик Акбари Турсон.
ИСТОРИОГРАФИЯИ МАВЗӮЪ ДАР ТОҶИКИСТОН
Ба таҳқиқ ва баррасии таърихчаи Қурутоб дар илмӣ
мардумшиносии Тоҷикистон то замони азҳампошии давлати абарқудрати Шӯравӣ аҳамияти чандон дода намешуд. Шояд ягона матлаби мухтасари илмие, ки дар ин замина дар он рӯзгор нашр шуда бошад, ҳамон мадхали Қурутоб дар китоби марҷаъи донишномаи даврони шӯравии собиқ бошад (1).
Акнун, ин матлабро наметавон комилан илмӣ хонд, ба далели ин дар он фақат иттиллоъи бисѐр мӯъҷаз,
бидуни зикри маъохиз ва манобеъи илмӣ ироъа шуда буд.
Таърих гувоҳ аст, ҳар таҳаввулоти бузурги сиѐсӣ ва идеолужик бо худ фарҳанги ҷадиде ба ҳамроҳ дорад. Шоҳидем, сару садои таъоме ба номи “Қурутоб” асосан, баъд аз касби истиқлол, нахуст дар пойтахти кишвар ва сипас босуръат берун аз ҳудуди он тавсеъ пайдо намуд. Ба назар мерасад, муҳиммтарин омили тавсеъаи қурутоб натиҷаи таҳаввулоти ғайри чашмдошти сиѐсӣ-иҷтимоъӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии кишвар дар авохири садаи бист ва ибтидои даҳаи асри муъосир маҳсуб мешавад.
Фирори иҷборӣ ва муҳоҷирати ҳазорон аҳли илму фарҳангу донишу ҳунар ба шаҳру вилоёти Русияву кишварҳои дигар, ба тадриҷ бад шудани вазъи молии сокинони пойтахт, аз як сӯй, ва вуруди анбӯҳи
хонаводаҳои фақиру таҳидаст аз вилоёти ҷанубии кишвар ба шаҳри Душанбе, аз сӯйи дигар, шароити бисѐр муносиб барои густариши падидаҳои фарҳангии маҳаллӣ ва то ҳудуде суннатишудаи аҳолии Тоҷикистони ҷанубиро дар пойтахт фароҳам оварданд. Мусаллам аст, шакл гирифтани элитаи сиёсии навин ва ҳимояти бархе аз гурӯҳҳои ин қишри бонуфузи ҷомеъа барои густариши баъзе аз падидаҳои фарҳангии маҳаллие, ки дар замони шӯравӣ, тибқи назаре мазлум монда буданд, шароит ва имконоти бесобиқаеро фароҳам сохт.
Қурутоб, ки замоне фақат аз намунаҳои фарҳанг ва суннати маҳаллии як кишваре ба нисбат кӯчаке маҳсуб мешуд, бар асари шароити пешомада дар се даҳаи ахир, ҷавонаҳои нав ба нави ин падида дар ҳоли шукуфтан даромад, ба ҳадде ки шиддат гирифтани раванди муҳоҷирати ночории садҳо ҳазор хонадонҳои тоҷикистонӣ ба Русия, ин таъоми содаву беҷалол дар кӯтоҳтарин муддат табдил ба самбули "ҳунари волои ошпазии миллии тоҷикон" дар саросари Русияи худкомагӣ гардид.
Бар асари бархӯрдҳо ва рӯёрӯйии фарҳангҳои мухталиф дар миёни миллатҳои муҳоҷиршудаи Русия, ки дар ҳоли вусъат буд, иддае аз фаъолони муҳоҷири ҳувиятхоҳи тоҷик, ки бо ин ки ҳамагӣ дар шароити сахт ва бесарпаноҳ монда буданд, дар посух ба ҳарифони худ, аз ҳар тариқ хостанд таъкид бар таърихи ғанӣ ва мероси фарҳанги миллии худ кунанд. Маҳз дар он солҳо, таблиғ ва ташвиқи қурутоб ба унвони хӯроки миллӣ дар саросари Русия ба гунаи васеъ роҳандозӣ шуд.
Шакке нест, ҳамватанони мо таблиғи ҷойгоҳи қурутоб ба унвони ғазои мӯътабари миллии тоҷикон, он ҳам дар диёри ғурбатзои Русия карда буданд, нияти нек дар дил парваридаанд. Ва хушҳол мебояд шуд, аз ин ки таваҷҷӯҳу ҳавсалаву талошҳои ҷавонони болаёқату дилсӯз нисбат ба падидаҳои фарҳангии миллиашон худ, аз нишонаи зинда будани умеду умедворон буд. Маҳз дар ҳамон солҳо буд, ки матлаби мухтасари ин ҷониб дар ҳафтаномаи “Озодагон” ба нашр расид (2).
Дар он навиштор, шояд барои нахустин бор дар таърихнигории миллӣ таъкиди вежае бар муҳим будани таҳқиқ ва баррасии таърихчаи Қурутоб карда будам. Ҳанӯз ҳам бар ин назарам, ки вуҷуди нияти хуб дар зеҳнҳо барои парвариш, тақвият ва такмили авомили фарҳангзову фарҳангсози миллӣ кофӣ нест, балки ҳар иқдоми фарҳангсоз бояд аз роҳи огоҳӣ ва бо такя бар дониши амиқу воқеъӣ сурат бигирад. Вагарна, пиёда кардани аҳдофи ғалат ва ироъаи иттилоъоти зараровар барои саломати рӯҳияи миллат бисёр ва бисёр нигаронкунанда аст. Таблиғоти ноогоҳона ва тавсифҳои падидаҳои фарҳангии дур аз шаъни илм то кунун барои ҳеч як аз миллате хушӣ ба ҳамроҳ наёвардааст, ки барои ҷомеъаи тоҷикон
биёварад.
Дар он навиштори хеш таъкид карда будам, ки аз назари усули ахлоқӣ ва баёни андеша баргузории идҳои мухталиф ва аз ҷумла, “Иди қурутоб” ҳеҷ мушкилӣ барои тақвияти фарҳанги маҳаллӣ ва билохира, дар ғанисозии махзани фарҳанги миллӣ надорад. Мушкилӣ дар аҳдофи ниҳоӣ ва самараи тафаккур ва аъмоли мост. Батакрор мебояд гуфт, эроди аслие, ки аз аҳдоф ва наҳваи таблиғоти ҳамаи мубаллиғони ин ғазо ва эҳсоси ҳаводорони он метавон гирифт, ин аст, ки кори таблиғ ва вусъати он бар пояи таҳлили амиқ ва ба ҳадди шоиста анҷом нашудааст.
Бар он будам ва ҳанӯз ҳам ҳастам, таблиғу ташвиқи густардаи дирӯзу имрӯзи “Оши қурутоб” бори дигар нишон медиҳад, ки мо боз ҳам, мисли падарони хеш, аз ғояти нодонӣ кулли худро раҳо мекунему думболи ҳимояту тақвияти ҷузъи моли бегонагонем. Дарк кардан ва дидани сардаргумии миллат басо сахту заҷровар аст. Замоне, ки ӯзбакон ҳамагӣ камари муҳкам дар ҷиҳати таблиғи Оши Палави моҳиятан
мураккабу гиронарзиш бар миён мебанданд, вале мо тоҷикон гирифтори тафриқаву сармасту хуш аз эҳсости худ гашта, пайваста машғули таблиғи “Оши Қурутоб”-и содаву камарзиш шудаем.
Дар он мақолаам омада буд: Миллати мо аз миллатҳои нопухтаи рӯзгор аст. Таърих огоҳ аст, ин миллат ҳаргиз амини мероси ниёконаш нашуд. Беиродагӣ, беҷасоратӣ ва худхоҳиҳои ин миллат будааст, ки ҳамеша раҳоиро ба ғалат айни саховатмандӣ пиндошта ва аз тарсу нодонӣ чунон дар раҳи саховатмандӣ-ро қадам бардошта, ки саранҷом худ асрҳои аср ниёзманди ҳама чиз шудааст. Дареғо, сад дареғ, ки мо низ аз падарони хеш ин "саховатмандӣ"-и ҷаълиро ба мерос бурдаем.
Оқои дуктур Давлаталӣ Давлатов дар фасли чаҳоруми китоби худ “Мусулмонон таърихи воқеъии инкишоф ва таназзул" зикре аз ҷойгоҳи таъоме ба номи "қурутоб" намуда ва таъкиде бар он дошта, ки ин ғазо "аслан хӯроки лашкари муғул буд" ва назари хешро бештар бар пояи таҳқиқи нависанда ва таърихнигори рус Александр Доманин тақвият бахшидааст. (4)
Бо ин ҳол, баҳсҳои муфассал ва ҷолибе рӯйи ин мавзӯъ пайваста дар гурӯҳҳои “Тӯрон”, Тураника”, “Ахбор барои афкор”-и ФБ ва низ дар сафаҳоти шахсҳои ҷудогона сурат гирифта ва ошкор аст, хонандагони тоҷик барои пайдо кардани решаҳои падидаҳои таърихӣ ва фарҳангии хеш бетафовут нестанд. Агарчӣ, соири шарҳҳо беназм ва гоҳе бидуни таҳаммул ва дур аз ахлоқи муъоширати инсонӣ арза мешаванд, вале дар маҷмӯъ, баргузории ҳамчунин баҳсҳо дар сафаҳоти ФБ ва ё сомонаҳои дигари интернетӣ боиси бедории тафаккури мутахассисин бар сари таъйини воқеъиятҳо мешаванд.
Адиб ва муҳаққиқи мӯҳтарами тоҷик оқои Ҳотам Файзуллоев, ки зоҳиран, ҳам акнун, муқими Амрикост, матлабро таҳти унвони “Қурутоб аз мост?” дар ҳафтаномаи “Фараж” ироъа намуд(6). Аз унвони навиштораш ошкор аст, ки матлаби мазбур ба гунаи мустақим марбут ба баҳси қурутоби тоҷикон дошта ва муаллиф зимни интиқоди дидгоҳи тарафи муқобил талош варзида, то собит намояд, ки ин хӯрок бо собиқаи таърихи беш аз се ҳазорсолаи худ дар умқи фарҳанги тоҷикон қарор доштааст (7).
Адами равишҳои мантиқӣ дар пажӯҳиш. Дар ироъаи назароти хеш бояд бисѐр боэҳтиѐт шуд, чаро ки мӯҳтавои баҳсҳои илмӣ ҳамон вақт арзишманд хоҳанд шуд, ки агар гуфтаҳо ва навишторҳо аз роҳи илмӣ ва мантиқӣ сурат бипазиранд, дар аски ҳол, бовар кардан ба суханони ғайри илмиву бемантиқ нашояд. Андешае, ки бо мантиқ ва ақлӣ солим созгор нест, пазируфтанӣ нест.
Албатта, бояд мутаваҷҷеҳ бошем, ки тафсири илмӣ аз таърихи истифодаи кашк ва маҳсулоти дигари ширӣ, ки миёни авқоми милал, аз ҷумла, барои мардумони ориёии даврони куҳан маълумму машҳур буд, худ мавзӯъи ба кулл ҷудост ва шарҳи мухтасараш дар зер хоҳад омад.
Вале рӯйи мӯҳтаво ва масъалаҳои таърихие, ки адиб ва муҳаққиқи тоҷики фавқ дар матлаби муфассали худ матраҳ кардааст, мебояст таъаммул ва тафаккури бештару ҷиддитаре намуд, чаро ки ба назар чунин менамояд, соҳиби мақолаи мазкур зимни матраҳ кардан ва ё посух додан ба силсилаи пурсишҳои маҳзи таърихӣ ва фарҳангӣ, худ бедаранг гирифтори ихтилофоту дармондагиҳое шудааст.
Пеш аз баррасии мазӯъи матраҳшуда, таъкиди мавориде зер ба назар мерасад. Дар ин гуфтор, амдан аз интиқоди истидлолҳои муаллифи фавқ дар мавзӯъоте, чун: моҳияти ғазое бо номи кутах (дар асл яҳудишудаи бобилиёни куҳан аст); таърихчаи кашк дар Эрону Тӯрон; бархе аз масоили таърих ва фарҳанги қавми ҳазораҳои Афғонистон; масъалаи таърихи муҳоҷирати тоҷикон аз шаҳрҳои мутамаддин ба мавозеъи кӯҳистонӣ; масоили иртиботи таърихи кашк бо таърихи Ҳинд ва ҳиндуён сарфи назар мекунам, чаро ки ин ҳама мавзӯъот, ки адиб ва муҳаққиқи тоҷик дар мақолааш матраҳ ироъа кардааст, дар муқобили содатарин интиқоди илмӣ наметавонанд устувор бошанд.
Ва аммо тасмим гирифтам, ки агар зарурат ба миѐн пеш ояд, дар мақолоти баъдии хеш масоили марбут ба таърихчаи ғазои кутахи яҳудиѐни даврони куҳан ва низ ба таърихчаи кашки ақвоми эрониро бар пояи ҷадидтарин пажӯҳишҳо матраҳ намоям, ки мусалламан, баёнаш мутлақо ҷудо аз шарҳи вожаи “қурут” ва “қурутоб”, ки мавриди баррасии мост, хоҳад буд.
Чунон ки ишора шуд, адами риояи усули мантиқӣ ва ноошноии кофӣ бо аслитарин равишҳои таърихпажӯҳӣ, боис мешавад, ки ба ҷойи ин ки як мушкилоти фанни таърих аз тарафи пажӯҳишгар ҳалл шавад, масъалаҳо ва мавзӯъот густардаву печидатар мешаванд. Саъй мекунам, дар зер ин дидгоҳро, бо овардани чанд иқтибосе аз андешаҳои оқои Ҳотам Файзуллоев роҷеъ ба “қурут” ва “қурутоб” заъфи шеваҳои мантиқии эшонро бозгӯ намоям.
Чунончӣ, соҳиби мақолаи мазбур, дар оғози матлаби хеш бо таъкид мефармояд:
“Қурутоб яке аз хӯрокҳои қадимаи мардуми тоҷик мебошад, ки бо истифода аз маҳсулоти ширӣ омода гардида, назираш дар ҳеҷ куҷои дунё дида намешавад(!) ва дар тӯли солиёни зиёд бо илова намудани хӯришҳои гуногун боз ҳам лазизтар мегардад.”
Ва аммо дар ҷойи дигаре мутмаин аст: “Ман дар мақола гуфтам, ки шояд, ба эҳтимоли зиёд кутах дар омезиш бо забонҳои туркӣ ба қурут табдил гардида бошад ва имрӯз калимаи қурут на танҳо туркӣ, балки як калимаи байналмилалӣ ба ҳисоб меравад. Ҳам дар Урупо ва ҳам дар Осиё миллатҳои гуногун онро истифода мекунанд (!)”.
Оё мешавад, ки чизи “беназире, ки дар ҳеч куҷои дунё дида намешавад”, ҳамзамон “дар Урупо ва ҳам дар Осиё миллатҳои мухталиф” аз он истифода бикунанд? Зимнан, ҳадси рӯъёӣ ба ҳеч вачҳ айни назарияи собитшуда наметавонад бошад.
Мисоли дигар. Оқои Ҳотам Файзуллоев боз ҳам таъкидвор мефармояд:
“Қурутоб ё ки ҳамон шакароби дӯғӣ сад дар сад хӯроки миллии тоҷикон буд ва мемонад(!).“
Дар ҷое, аз тарафи ҳамин адиб ва муҳаққиқ истилоҳи “шакароби обӣ” низ истифода шудааст. Пурсиш ин аст. Магар шакаробе ҳам ҳаст, ки бидуни об бошад?
Нахуст, ин ки истилоҳи “шакароби дӯғӣ” ё “шакароби обӣ” дар забони форсӣ нест.
Дувум, ин ки на, “дӯғ“, балки “дуғ” бояд бошад. Тарзи навишти “дуғ” дурустар аст. Дар зимн, истифодаи истилоҳи “шакароби обӣ”, ахиран, дар интернет, ва ҳатто дар “мақолоти илмӣ”-и афроде мӯд шудааст, бемаънӣ ва ғайри мантиқист, бояд ки ин иштибоҳ сареҳан ислоҳ гардад.
Илова бар ин, бояд гуфта шавад, маънии вожаи "шакароб" дар фарҳангномаҳои форсӣ дер боз аст, ки ошкор. Чунончӣ: “шакароб” - шакари гудохта дар об; "шарбати сохта аз об, ки шакар дар об кунанд”
(Луғатномаи Деҳхудо). “шакароб» - "оби шакарин", "қандоб", навъе аз шарбатҳост. Ҳамчунин, ба маънии “эҷоди ихтилоф шудан”, “ранҷиши андак”, “ранҷидахотир ва ё кинояест аз ранҷиши андаке, ки дар миёни ду дӯст иттифоқ меафтад”.(8)
Мавриди дигар: Оқои Ҳотам Файзуллоев бо таъкиди беш аз андоза ба вуҷуди хӯроки қурутоб дар миёни мардуми кӯҳистонии Тоҷикистон намуда, аз ҷумла, мефармояд:
“Агар қурутоб моли муғулҳои бодиянишин мебуд, пас чаро ин хӯрок танҳо дар миёни тоҷикони кӯҳистон то ин замон ҳифз гардидааст. Дар ҳоле ки мардуми кӯҳистон ниёзе ба хушконидани шир ва аз маконе ба макони дигар мисли биёбоннишинон кӯч бастанро надоранд. Ҳавои кӯҳистон доимо сард аст.(!)”
Иттифоқан, дар бахши дувуми ҳамин навиштор батафсил хоҳад омад, аксари муаллифони осори таърихиву адабӣ ва низ дар пажӯҳишҳои муҳаққиқине, рӯйи тарзи зиндагии ақвоми кӯчӣ, ба мисли муғулони саҳронаварди асрҳои миѐна анҷом додаанд, яке аз сабабҳои вусъат ва густариши истифода аз қурут ва қурутобро дар миёни ин ақвом маҳз шароити сахту сард ва фасли зимистон медонанд.
Масъалаи қурут дар фарҳанги шаҳрҳои бузург. Оқои Ҳотам Файзуллоев бовар бар он дорад, ки: “Ҳар маконе, ки муғулҳо “султа” доштанд ва бештари ҷамъияти онҷо бо муғулон омезиш намуда буд, ин хӯрокро ба сахтӣ мешавад пайдо кард. “Манзури муҳаққиқи номбурда аз “макони зери султаи муғулон” шояд шаҳрҳои бузурги мутаммадини тоҷикнишини Мовароуннаҳру Хуросон бошад.
Он гунае, ки дар навиштаҳои қаблиам муқаррар омадааст, қурутоб ҷузъе аз феҳристи ғазоҳои шаҳрҳои бузурги таърихӣ ва дар ҳақиқат, фарҳангзои Осиёи Марказӣ, аз қабили: Самарқанд, Бухоро, Марв, Урганҷ, Тошканд, Фарғона, Хуҷанд ва ғ. набуда ва агар аҳёнан номи қурутоб миёни мардумони ҳошияҳо ва ё ин навоҳии ин шаҳрҳову вилоёт ба чашм бихӯрад, ҳаргиз ба маънии аслитарин ғазои сокинони он маҳал ҳам маҳсуб набудааст. Вале боз ҳам, усули мантиқи муаллифи мақолаи мавриди назар дар ин масъала ошкоро заъф дорад. Бардоштҳои эшон аз масоили мавзӯъи мавриди таҳқиқаш чандон дуруст нестанд, чаро ки султаи муғулон дар ҳамаи сарзаминҳои тасарруфшудаи онон, ба он гунае, ки соҳиби мақола ташреҳ кардааст, яксон набуда ва тоҷикони шаҳрҳои бузурги минтиқа, монанди: Бухоро, Самарқанд, Нишопур ва ғ., бешакк, аз мардумони ғаюри он рӯзгор будаанд, ки алайҳи сиёсати ҳукуматҳои муғулон ва нуфузи фарҳанги бодиянишинони хашин пайваста аз роҳҳои мухталиф муқовимат мекарданд (9). Боз мисоли дигаре аз тарзи мантиқи нависанда ва муҳаққиқи мазбур. Эшон зимни хитоби хеш ба оқои Умеди Ҷайҳонӣ навишта: “Мо тоҷикон мардуми бенаво нестем. Миллатро ин гуна паст задан беинсофист. Аз суханҳоятон маълум, ки нисбати тоҷикон нафрат доред.”
Ва ҳамоно, дар таърифи хеш ин гуна шарҳ дода, ки: ”Ин назария(!) ба куллӣ хатост, чунки дар гузашта табақаи ҳокимону ашрофон бештар аз хӯрокҳое истифода менамуданд, ки аз маҳсулоти гӯштӣ омода мегардид ва ба ҷайби онҳо мувофиқ буд. Табақаи ашрофон майле ба хӯрокҳои парҳезӣ надоштанд. Қурутоб бошад, омода карданаш хеле содаву осон ва камхарҷ буда, барои кулли мардум дастрас буд. Қурутоб хӯроки сабук ва парҳезӣ мебошад.”.
Хуб таваҷҷӯҳ бояд дошт, истифодаи ибороти чун: “хеле содаву осон”, “камхарҷ”, “хӯроки сабуку парҳезӣ” ва “барои кулли мардум дастрас будан”-и Қурутоб бар он доранд, ки ин ғазо аз зумраи хӯрокҳои табақоти ашроф маҳсуб намешудааст.
Адами дарки дуруст ва риъоят накардан ба равишҳои маъмули мантиқӣ, дар бахшҳои дигари мақолаи муаллифи фавқ низ ба чашм мехӯранд, аммо бо овардани чанд мисол аз бахши марбут ба вожаҳои қурут ва қурутоб, басанда менамоям.
Хуллас, муаллифи мақолаи мавриди назар, зимни нақд ва баёни матолиби таърихӣ ва фарҳангӣ, агарчӣ, саъйи балиғ кардааст, то ба баҳсҳои собиқ ва имрӯзи илмӣ сомон бибахшад, вале дар таърифҳо ва тафсирҳои нави худ ноком мондааст. Аслитарин заъфи истидлоли муаллиф ин аст, ки дар бораи мавзӯъе, ки хостааст, ҳарфи ҷадиде бигӯяд, итиллоъоти кофӣ надорад.
Адами итиллоъоти илмӣ дар пажӯҳиш. Чунончӣ, оқои Ҳотам Файзуллоев, зимни интиқоди хеш аз дидгоҳи тарафи муқобил навиштааст:
“Агар қурутоб хӯроки муғулист, пас чаро дар миёни қавмҳои минтақа, ки аз ҷиҳати нажодию фарҳангӣ ба муғулҳо наздикӣ доранд, роиҷ нест ва дар ягон фарҳангу донишномаи мардуми муғул акси қурутоб ва ё ин ки хӯроке ба ин монанд дида намешавад. Ҷолибаш дар он аст, ки дар миёни дигар халқиятҳо вожаи қурут ба таври васеъ истифода мегардад. Аммо дар Муғулистон ба ҷойи вожаи қурут аз вожаи муғулии худашон арул (aaruul) истифода мебаранд.”
Бархе аз тоҷикони аҳли савод низ бар ин назаранд: “Агар қурутоб як хӯроки муғулӣ аст, пас чаро дар байни дигар қавмҳои минтақа, ки аз назари ирқиву фарҳангӣ ба муғулҳо наздиктаранд, роиҷ нест?
Масалан, чаро қазоқҳо ин таъомро надоранд? Чаро имрӯз дар ягон фарҳангу донишномаи муғулӣ аксу тасвири қурутоб ё ғизое монанди онро намебинем.”?
Дар ҳамин гугл ҳам агар Traditional food of Mongolian nomads ҷустуҷӯ кунед, ягон акси қурутоб намебарояд.”
Оқои Ҳотам Файзуллоев, ба чиҳати таъйиди ин назар боз ҳам меафзояд:
“Ман ҳам дар миёни хӯрокҳои миллии муғулӣ чизеро ба қурутоб монанд пайдо накардам. Ҳатто ҳеҷ санадеро низ пайдо нанамудам. Ҳатто номи маҳсулотҳои ширӣ ба забони муғулӣ тамоман чизи дигар аст.”
Нахуст, на ҳама итиллоъоти илмӣ дар интерент мавҷуданд. Билохира, дарк бояд намуд, ки Гугл аслитарин манбаъи дониш нест. Беҳтарин махзани илму дониш боз ҳам китобхонаҳост, ки беш аз 90 дар сади онҳо ҳанӯз ҳам диҷитолӣ нашудаанд.
Дувум, ин ки вожаи “қурут” ба шакли “хуруут” дар забонҳои муғулӣ ва ёқутиён мавриди истифода буда ва ҳаст (11).
Севум, ин ки қурутоб дар миёни қавмҳои нажоди муғулӣ, аз қабили: ёқутҳо, олтоиҳо, бошқирдқо, тоторҳо, қазоқҳо, қирғизҳо, ӯзбакҳо ва ғ. ба шакли “қурут” ва гоҳе дар миёни ӯзбакон ба шакли “қурутова” (12) мавҷуданд.
Оқои Ҳотам Файзуллоев мегӯяд: “Дар мақола муаллиф таъкид менамояд, ки қурутӣ (бояд курти бошад. - Л. Б.) дар байни мардуми ҳазораи Афғонистон ривоҷ дорад. Аммо муаллиф дар мавриди қурутӣ ва ё қурутоби тоҷикони Ҳирот ва Бадахшони Афғонистон чизе намегӯяд. Бояд зикр намуд, ки қурутоб ва ё ҳамон қурутӣ ҳам дар байни қавми ҳазора ва ҳам дар миёни тоҷикони Афғонистон вуҷуд дорад ва беҳтарин навъи қурут дар Афғонистон ин қурути тоҷикони Бадахшон ба ҳисоб меравад. Таоми қурутӣ бештар дар вилоятҳои Ҳирот ва Бадахшон мавриди истифода қарор дошта, дар миёни тоҷикони Ҳироту Бадахшон ба маротиб машҳур ва ривоҷу равнақ дорад“.
Ҷиддан таваҷҷӯҳ дошта бошем, баҳс дар мавриди таҳқиқи таъйини реша, тафсири таърихча ва таҳаввулоти вожаҳои «қурут» ва «қурутоб» дар тӯли таърих аст, на роҳандозии таблиғотӣ барои «беҳтарин навъи қурут» дар бозорҳои Афғонистон ва ё чаҳон(!).
Гузашта, зикраш бамаврид аст, ин ҷониб соли 2004 муддате бо даъвати Донишгоҳи Ҳирот дар ин шаҳри таърихӣ машғули кори таҳқиқ будам ва худ ба хубӣ медонам, ки қурутоб дар миёни тоҷикони Ҳирот, мисли бархе аз маҳаллҳои тоҷикони Тоҷикистон, роиҷ нест. Гуфтанӣ аст, қавми ҳазораҳо дар шаҳри Ҳирот низ муқиманд.
Бар пояи додаҳои мардумшиносӣ, метавон гуфт, намунае аз роҳҳои интиқоли падидаҳои маъишӣ ва фарҳангии ақвоми муғулиро ба мардумони бумии сарзамини Хуросон дар мисоли таҳаввули маъишати хосси ҳазораҳои Афғонистон ба гунаи возеҳ метавон мушоҳида намуд.
То кунун, яке аз ғазоҳои хосси ин қавми муғулии форсшуда, ҳамон қурутоб аст, ки дар лаҳҷаи ҳазораӣ онро қуртӣ ё қуртии шир меноманд.
Тарзи таҳияи қуртии ҳазораҳо шабоҳати том бо қурутоби кӯлобӣ ва навоҳии дигари Тоҷикистони ҷанубӣ дорад. Бояд мутаваҷҷеҳ бошем, бо замима кардан ва ё афзудани пораҳои фатири гарм бар дуғоби қурут ва таркиботи дигар, ба тамоми маънӣ табдил ба як ғазои миллӣ нахоҳад шуд.
Дар зимн, яке аз ғазоҳои аслӣ дар Афғонистон ба номи “Қурути кичирӣ” аст, ки бо мошу биринҷ ва қурути ҳаллшуда дар об дуруст мешавад. Оши кичирӣ дар бархе аз шаҳрҳои Мовароуннаҳр, аз ҷумла, дар шаҳри Хуҷанд низ маъмул аст, вале тарзи таҳияи он аз қурути кичирии Афғонистон ба кулл фарқ мекунад.
Мутазаккир бояд шуд, мавзӯъи таърихи “қурутоб” ва таҳаввули он дар вилоёти Бадахшон ва мавозеъи кӯҳистонии Тоҷикистону Афғонистон дар илм ба дурустӣ таҳқиқ нашудааст. Аз ин рӯ, набояд дар изҳори назари нопухта шитоб варзид.
Аммо ин раванди иҷтимоъӣ, дар ҳамаи навоҳии манотиқи Осиёи Марказӣ ва Эрон яксон набудааст. Навоҳие, ки суннатҳои миллӣ ва маҳалӣ бо далоиле (масалан, бар асари таҳаввуллоти ҷуғрофиёи таърихӣ) рӯ ба заъф ниҳодаанд, зудтар аз навоҳии дигар таҳти таъсири шароити ҷадид қарор мегирифтанд.
Таърихи истифода ва таҳияи ғазое шабеҳи қурутоб дар миёни ақвоми форсизабонон, мисли форсҳои Бирҷанд (Эрон) ва курдҳои Эрон ба дурустӣ маълум нест. Ва аммо баъйид нест, бо тарзи зиндагии мардумони кӯчӣ ва чодарнишинон рабте дошта бошад. Бо ин ки, қурутоб дар баъзе аз маҳалҳои Эрон роиҷ аст, вале бояд мутаваҷҷеҳ бошем, ҷойгоҳ ва манзалати он ба ҳадди ғазоҳои мӯътабари миллии Эрон нест ва худ эрониён қурутобро сареҳан аз ғазоҳои сабуки маҳаллӣ медонанд. Аммо баҳси анвоъи мухталифи кашкҳои эронӣ ва афғонӣ, ба монанди: кашки бодимҷон, кашку бодимҷон, кашки бодимҷони луқмаӣ ва ғ. худ мавзӯъи ба кулл дигарест.
Илова бар ин, кашки бодимҷони эрониро бо қурутоби мо яке набояд донист, чаро ки агарчӣ, кашк бо таркиботи аслӣ ва ҷузъиаш ҳамон қурут аст, вале ғазои кашки бодимҷон собиқа ва равишҳои таҳияи хосси худро дорост. Кашки бодимҷон ва кашкҳои дигари эронӣ, чӣ аз назари таъм ва чӣ аз назари диққат ва зарофтаҳои ҳунарии ошпазӣ ва аз зовияҳои дигари ҳунару салиқа аз қурутоби тоҷикон ҷиддан мутафовут аст.
Бори дигар таъкид бояд варзид, ки ҳадафи ҳар пажӯҳиш тасвири зоҳири падидаҳо нест, балки тафсири маъонӣ ва ботини падидаҳост. Ҳар гуфтае, ки фоқиди мантиқ бошад, чун шамъи бенур бошад. Мантиқ ойинаи дақиқи айбнамои истидолол аст. Он абзорест, ки фард бо воситаи он дурустии тафаккури хешро месанҷад. Қавоиди мантиқ ва усули мантиқӣ барои ҳама як амри зарурист. Аз ин рӯ, дар пажӯҳишҳои хеш бояд аҳкоми мантиқ ва равишҳои ҳирфаии илмро риоят фармуд, дар ғайри сурат, моҳияти аслии падидаҳоро нахоҳем шинохт. Дар таърифоти хеш ва истидлолҳоямон чунон бомантиқ ва устувор дар шарҳу тафсирҳои илмӣ бошем, ки бад-ин васила аз роҳи дуруст битвонем мақоми таърих ва фарҳанги миллиамонро ба ақвоми милал бишносонем.
___________________________________________
2. Бойматов Л. Д. "Палав ё қурутоб" Вокунишҳо ба як хабари "Озодагон", - Озодагон, http://www.ozodagon.com, 2014, 8 январ. Ҳамчунин: Бойматов, Л. Д. "Қурутоби хонабадӯшон". - Худкомагон дар ойинаи таърих. Mauritius: "GlobeEdit", 2020, С. 106 - 112.
3. Давлаталӣ Давлатзода шарқшинос, номзади илмҳои таърих, сиёсатмадор ва яке аз бунёнгузорони ҲХДТ аст. Р. к. ба:
https://tg.wikipedia.org/wiki/%D0%94%D0%B0%D0%B2%D0%BB%D0%B0%D1%82%D0%B0%D0%
BB%D3%A3_%D0%94%D0%B0%D0%B2%D0%BB%D0%B0%D1%82%D0%B7%D0%BE%D0%B4%
D0%B0
4. Давлатов, Давлаталӣ. Мусулмонон: Таърихи воқеии инкишоф ва таназзул. Душанбе: ЭР Граф, 2017, С. 367. Ба чӣ далеле бошад, мақолаи фавқуззикри ин ҷониб мавриди истифодаи муаллифи китоби мазбур қарор нагирифтааст. Дар мавриди ҷойгоҳи китоби Александр Доманин р. к. ба бахши дигари ҳамин навиштор.
5. Чунончӣ: ФБ, "Тураникa": Боз ҳам дар бораи қурутоб: 26 февраль 2018 г.
https://www.facebook.com/groups/164349237440455/posts/241281629747215
6. Файзуллоев, Ҳотам. "Қурутоб аз мост?" дар ҳафтаномаи "Фараж" (аз таър. 13.07.2024. https://farazh.tj/sahifai-asosy/jomea/urutob-az-most/). Ҳамчунин р. к. ба: Файзуллоев, Ҳотам. "Қурутоб таърихи тӯлонӣ дорад", - Овози тоҷик. Dec 23, 2024.
https://ovozitojik.uz/news/view?slug=qurutob-tarihi-tulony-dorad&fbclid=IwY2xjawH00o1leHRuA2FlbQIxMQABHUflFu3CTgBL__xlM9cTP-
Cu67RAwCGj44GowOiY6Vd8wljVpHrfgWPyZw_aem_CD-RfWOx4MoUUlisA_H8-g
7. Дар навиштори наваш, муаллифи мо, ки дар сафҳаи ФБ-аш нашр кардааст, таърихи пайдоиши "қурут"-ро ба чаҳор ҳазор соли пеш дар сарзамини Байнаннаҳрайн расонида ва мутмаин ҳам ҳаст, ки он ба гунаи мустақим бо таърихи тоҷикон гиреҳ мерхӯрад.
8. Р. к. ба: Фарҳанги форсии Муъин, Сомонаи "Вожаҷӯ", ҳамон ҷо: мисолҳо.
9. Р. к. ба: Бойматов Л. "Рӯёрӯии ду фарҳанг дар аҳди Чағатоиёни муғул", - Хуросонпажӯҳӣ. Соли аввал, № аввал, 1377, С. 157 - 170.
10. Чунончӣ, Неъматуллоҳ Акбар.
11. Р. к. барои мисол ба матлаби зайл: «Монголия. Что такое хурут». https://alexphotograph.livejournal.com/24418.html
12. Р. к. ба: Похлѐбкин В. В. Курт // Национальные кухни наших народов. М.: Лёгкая и пищевая промышленность, 1983. Барои мисол, ӯзбакон қуртобашонро "қуртов" гӯянд. Р. к. ба: Узбекский курт.
https://varimparim.ru/zarubeggg/srednyaazia/id1057).