Луқмон Бойматов: Иди харбузаву иди зардолӯ... масхараи маърифати инсониянд

Эълони озмуни «Тоҷикон – ойинаи таърих»дар соли 2023 дар Тоҷикистон ва мабоҳисе дар шабакаи иҷтимоӣ атрофи ин мавзуъ сабаб шуд, то тайи як мусоҳиба муруре ба ҷойгоҳи Бобоҷон Ғафуров ва китоби «Тоҷикон»-и эшон дар таърихнигории тоҷик, ҳамчунин худи аҳамияти таърих барои як миллат дошта бошем.

Устод Луқмон Бойматов, муаррихи матраҳи тоҷик, профессор, мудири Муассисаибайнамилалии таҳқиқоти тоҷикпажуҳӣ (International Research Institute for Tajik Studies), сардабири маҷаллаи байнамилалии илмии «Тӯроннома»-ро мусоҳиби хеш баргузидем, ки эшон феълан муқими кишвари Шветсия ҳастанд. Ҳамакнун суолҳои мову посухҳои эшон дар рӯ ба рӯйи Шумост, хонандаи гиромӣ. Албатта, қазоват ҳаққи хонанда аст.

"Ойина": Эълони озмуни “Тоҷикон” - оинаи таърих” аз тарафи раисҷумҳури Тоҷикистон мабоҳисеро дар шабакаҳои иҷтимоӣ матраҳ кард. Агар иддае аз эълони ин озмун пуштибонӣ карданд, бархе онро бузургнамоии як китоб - “Тоҷикон” унвон намуданд. Ҳатто дар ин зимн назарҳое дар ҷиҳати қиёси “Тоҷикон” бо Қуръон низ матраҳ шуданд, ки фикр мекунам, бештар ҷанбаи сиёсӣ ва ақидатӣ доштанд. Бо таваҷҷуҳ ба ин мазеъгириҳо мехостам назари Шуморо ба унвони як муаррих дар бораи аҳамияти китоби “Тоҷикон”-и Бобоҷон Ғафуров, албатта, бо таваҷҷуҳ ба шароити таҳрири он дар замони султаи идеологияи коммунистӣ бипурсам.

Бойматов: Ба далели ин ки дар мавриди аҳамияти илмии китоби “Тоҷикон”-и устод Б. Ғафуров нақду баррасиҳои ин ҷониб бо забонҳои мухталиф ба андозаи кофӣ ироа шудаанд (барои мисол, р. к. ба: «Тоҷикон» махзани дониш аст, вале бут нест. Декабр 31, 2019), дар ин суҳбат саъй менамоям, танҳо ба гунаи бисёр мухтасар роҷеъ ба мавориди фавқизҳори назар кунам.

Китоби “Тоҷикон”, шакке нест, ки яке аз арзишмандтарин осори таърихӣ дар миёни куллии таърихнигории замони шӯравист. Ба назарам, аҳамияти илмии китоби “Точикон” ба хотири се маврид мондагор дар таърихи илм хоҳад буд:

1. “Тоҷикон” нахустин асари ҷомеъ вакомили таърихиест, ки аз тарафи муаллифи огоҳу дурандеши тоҷик бар пояи таҳлилу баррасиҳои густардаи осори вазнини мусташриқини замони шӯравӣ бо риояти идеулужики коммунистӣ ва дар чаҳорчӯби аҳкоми он таълиф шудааст. Аслитарин мақсади андешаҳои муаллиф моҳиятан алайҳи қудратёбии раванди “пантуркизми ҷадид” дар илми таърихиигории шӯравист. 

2. Ҳимоят аз ҳаққи таърихии миллат. Тоҷикон ва аҷдоди онон куҳантарин мардумони минтиқаанд. Таърихи тоҷикон ҷузъе аз таърихи боифтихори ақвоми ориёӣ (эронӣ) маҳсуб мешавад. Саҳми ин миллат дар мутаммаддин намудани ақвоми саҳрогарди туркию муғулӣ беандоза ва ҳаққаш бар гардани таърихи Осиёи Марказӣ беш аз қавмҳои дигари ин минтиқа аст. 

3. Масоили марбут ба раванди шаклгирии мардуми тоҷик (ба истилоҳи он рӯзгор “халқияти тоҷик”) ба унвони як миллати воҳид тақрибанлобалои ҳамаи фаслҳои асар матраҳ шуда ва метавон гуфт, ин мавзуи ҳассоси таърихӣ рӯҳу ҷони китоби “Тоҷикон” аст. Китоби “Тоҷикон” фақат баёни таърихи маҳз нест, балки он нахустин кӯшишест дар ҷиҳати систембандӣ ва консептуалӣ намудани муҳимтарин масоили таърихи тоҷикон дар тӯли таърих. 

"Ойина": Ба назар мерасад, эълони баргузории озмуни мазкур дар соли 2023 арҷгузорӣ на танҳо ба Бобоҷон Ғафуров, балки ба кулли таърих аст. Аммо суоли калидӣ он аст, ки дар ҷомеаи мо оё рисолати таърих дар ташаккули як миллат дарк шудааст? Ё ба ибораи дигар дарки таърих дар ҷомеаеро, ки мавриди тааррузи аҷониб дар гузашта қарор гирифта, чӣ гуна арзёбӣ менамоед?

Бойматов: Арҷгузорӣ ба ҷойгоҳи таъриху фарҳанг кирдори хубест. Аммо қасди баргузории чунин “ҷашнифарҳангӣ“ фақат ҷиҳати худнамоии гурӯҳе аз масъулини фурсатталаб дар пеши назари ҷомеа мебошад. Ин навъ аз иқдомот на барои “рисолати таърих” муассир хоҳад буд ва на барои “ташаккули миллат”, чаро ки миллатро аз роҳи “тазоҳур” ва “ташвиқҳои маснуӣ” наметавон шакл бахшид. Баргузории озмунҳои таърихӣ барои мардум ва ҷомеа дар шароити бенавоии маърифат ба маънии дарки таърихи миллӣ нест, балки тахриби фазилати таърих аст.

Муҳимтарин шарти миллат шудан огоҳ будан аст. Ин дар ҳолест, илми таърихнигориии миллӣ, ки бояд дар саргаҳи огоҳ намудани мардум бошад, вале шоҳидем, худ нотавон аст ва тӯли чанд даҳаи ахир дар вазъи ҳалокатбор қарор дорад.

Магар пӯшида аст, ки фасод реша дар хоки илму маърифат амикан ронда; унвондорон мисли қорч (замбурӯғ)-ҳои пас аз борони баҳорӣ мураттаб “мешукуфанд”; рисолаҳои докторӣ мисли хиштҳои аз қолаб рехташуда дар анбори Академияи улуми кишвар ҷамъ мешаванд; аз роҳи равобиту завобит муҳаққиқини якшабаву пажуҳишгарони тасодуфӣ ваодамони дур аз муҳити илмӣ дар муассисаҳоиилмӣ-пажуҳишӣ пур мешаванд; чоплусӣ шеваи таърихнигори шуда ва амали дуздии осори муҳаққиқин ва пажуҳишгарони собиқ дар институтҳои илмӣ-таҳқиқотии академия ҳадду канор надорад? Дардо, ки ин падидаи шармовар табдил ба “суннати илм”-и муосири тоҷик шуда.

Бо ин ҳама туғёни дарунии худхоҳиву риёкориҳооё ҳаққи инро дорем, бигӯем, ки дар ҷомеаи мо -тоҷикон “рисолати таърих дар ташаккули як миллат дарк шудааст”? На, воқеият баръакси ин гуфтаҳост. Дареғо, сад дареғ, силсилаи воқеоти солҳои ахир ба гунаи возеҳ нишон додаанд, ки мо ҳанӯз ба маънии аслӣ миллат нашудаем ва сареҳан мегӯям, ки илми таърих рисолати худро дар назди ҷомеа анҷом надодааст. Бад-ин далел, таърихи миллат фаромӯш шудааст.

Огоҳ бояд буд, миллате, ки таърихи худро фаромӯш мекунад, ночор ғурурашро аз даст медиҳад ва ҷомеае, ки ғурурашро гум мекунад, лоҷарам зери таънаву маломати миллатҳои дигар қарор хоҳад гирифт. Чун аҳли илму адаб, бахусус муаррихон, ки дар баробари хории эътибори миллат пеши ақвоми милал ба куллӣ хомӯшанд, чӣ гуна метавон бар миллати комил будани тоҷикон изъон дошт? Замоне ки тамомии арзишҳои инсонӣ ба хоки зиллат фурӯ рехтаанд, мардум ҳама муҳри хомӯшӣ ба лаб мениҳанд, оё метавон аз вуҷуди ғурури миллӣҳарф зад?!

Огоҳу озод бояд бошем. Бовар бар ин дошта бошем, ки пирӯзӣ дар пирӯзӣ нуҳуфтааст ва мо худ шароити муассиртарин авомили пирӯзиҳоем.

"Ойина": “Тоҷикон” тайи даврае ба нашр расид, ки тоҷик зери истеъмор қарор дошт. Истиқолол ба таври расмӣ ҷойи истеъморро гирифт. Аммо ин раванд, яъне истиқлол то куҷо тавонистааст истеъморзадагиро аз афкори ҷомеа берун кунад? Оё авомили объективӣ ва субъетивие ҳастанд, ки монеи зудудани истеъморзадагӣ аз азҳон мешаванд? 

Бойматов: Дуруст аст, китоби “Тоҷикон” дар замоне чоп шуд, ки мардуми тоҷик мисли халқҳои дигари шӯравӣ зери султаи истеъмор қарор дошт. Агарчи истеҳкоми режими истеъморгари шӯравӣ воқеият аст, вале ба маънии адами назарот ва афкори илмӣдар осори муҳаққиқин ва муаллифин нест. Чунончи, дидгоҳҳои илмиии муаррихи забардасти даврони шӯравӣ Б. Ғафуров пиромуни муҳимтарин ва дар айни замон ҳассостарин масоили таърихи мардуми тоҷик, гарчи дар чаҳорчӯби идеолужики коммунистӣироа гардиданд, бидуни муҳобот иродат ва ҷасорати фавқулоддаи илмӣ ва сиёсӣ мехостанд. Шукри Худо, ки он рӯзгор мардуми тоҷик дар шахсияти Б. Ғафуров дурандештарин ҳомии манофоеи миллиро дошт ва ин худ як шонси бикри миллат дар таърихи қарни 20 буд. 

Илми таърих ва китобҳои асили таърихӣ аз зумраи асоситарин васоили ҳувиятсозии миллии ҳар қавме маҳсуб мешаванд. Шакке нест, китоби “Тоҷикон”-и Б. Ғафуров то ҳоли ҳозир барои ҳар як муаррихи миллӣ намуна аст. Ин китоб он гуна ки медонем, дар замони истиқлол ба густардагии бесобиқа ба чоп расид, вале бо камоли таассуф ҳар боре бидуни ташреҳот ва тавзеҳоти илмӣ ва академикӣ. 

Хоҳем ё нахоҳем, тамоми навоқис ва маҳдудиятҳои фикрии замони шӯравӣ, ки дар китоби мавриди назар матраҳ шуда, барои хонандагонаш бидуни ҳич шарту қайде мунтақил мешаванд, аз ҷумла, бархе аз аносир ва нишонаҳои афкори истеъморзадагиии мавҷуд дар китоби мавриди назар дар ҷомеа ба гунаи нав матраҳ мешаванд (барои мисол: андешаҳои муаллиф дар мавриди мавзуоте чун “бародарӣ ва баробарии миллатҳои давлатҳои собиқ шӯравӣ”, “ҳамроҳшавии Осиёи Миёна”, “аҳамияти бузурги Инқилоби Октябр”, “гузаштҳо аз ҳаққи таърихӣ ба хотири пойдории дӯстӣ ва бародарӣ бо ҷумҳуриҳои бародарӣ” ва ғ.)

Бешубҳа, муаррихини мо нахустин бор таъми истиқлолро чашидаанд, вале бо камоли таассуф онон барои таъмин ва ҳифзи арзишҳои он саъйи чандон накарда ва низ намекунанд. Аз ин рӯ ҳатто худашон ҳам гирифтори афкору андешаҳои истеъморзадагӣшудаанд. Бо итминон метавон гуфт, дар ин росто корҳое, ки лозим ва заруранд, ҳанӯз сурат нагирифтаанд. Таърихнигорӣ, муҳити илмӣ ва пажуҳишӣ ниёзманди ислоҳоти решаӣ аст. Агар мехоҳем истиқлол дошта бошем, нахуст бояд истиқлоли андеша дошта бошем!

"Ойина": Ба унвони мисол, чанде аз он корҳоеро, ки бояд анҷом мешуданд, метавонед зикр кунед?

Бойматов: Ҳамон гуна ки медонед, дар шароити кунунӣмиллатҳои дунё дунболи аз “навсозии таърихи милли”-и худанд. Ин раванд барои ҳамаи ҷумҳуриҳои шӯравии собиқ сироят карда ва гоҳе “сохтусози таърих”-и миллӣ табдил ба як навъ “наҳзати густардаи миллӣ” шудааст. Пӯшида нест, беш аз се даҳа донишмандон, ҳатто сиёсатмадорони ҷумҳуриҳо ва бархе аз давлатҳои қудратманди ҳамсояи мо аз ғараз даст ба таҳрифи таърихи миллиитоҷикон мезананд ва пуррӯйи онон ба ҳадде расида, ки ахиран миллати тоҷикро ба гунаи расмӣ аз ақвоми “бегонаву беҳувият” дар минтикаи Осиёи Марказӣэълом намудаанд. Набояд зиракиро аз даст дод, чаро ки ҳадафи ниҳоӣ ва истротежии ин навъ иддаоҳои “илмӣ”-и “таҳаввулгароёни ҷадид” хамоно тасарруфи ҳудуди давлатҳои заиф, шикастани рӯҳия ва саранҷом зудудани хотираи воқеии таърихии миллатҳои азҳампошида ва парокандаи муосир аст, ки тоҷик, бидуни шак, аз зумраи онҳост. 

Посухҳои илмие, ки бар пояҳои навтарин додаҳои таҳқиқот ва пажуҳишхои тахассусӣ тахия шуда бошанд, аз сӯйи Институти таърихи Акдемияи илмии ҷумҳурӣ алайҳи муддаиёни “назароти ҷадидиилмӣ“ то кунун дода нашудаанд. Илми мо дар ҷабҳаи набардҳо барои дифоъ аз таърих ва гузаштаи миллӣбо камоли таассуф омода нест. Зимнан он чӣ, ки ахиран зери назари академисиан Р. Масов дар чанд муҷаллад навишта ва дар солҳои мухталиф ба чоп расидаанд, сареҳан метавонам гӯям, “куҳна” шуда,мусалламан посухгӯи ниёзҳои миллату ҷомеаи тоҷикон нестанд. 

Ба назари ман, дифоъ аз ҳаққи таърихи миллӣ ва ҳувияти таърихии миллати тоҷик, албатта, бо назардошти муҳиммтарин ниёзҳои ҷомеа ва низ тадвини як тарҳи ҷадид ва густардаи комиланмиллии “Таърихи комили тоҷикон” аз тарафи Академияи улум ба забони инглисӣ лозиму зарурист!

"Ойина": Таърихнигорон ба ин назаранд, “таърих барои сабақ гирифтан аст”, ҳол он ки иддае онро “афсона” мегӯянд. Албатта, дар ин росто “афсонагӯӣ”-и ин афрод аз он ташбеҳи Муҳаммадиқболи Лоҳурӣ фарқ дорад. Бинобар ин мехостам моҳияти ибораи “таърих барои сабақ гирифтан аст”-ро барои хонандаи мо тавзеҳ бидиҳед ва ҳамчунин бигӯед, ки то кадом ҳад моҳияти ин масъала аз тарафи мақомоти тоҷик дарк шудааст.

Бойматов: Таърих саргузашти инсонҳо ва таърихнигорон муфассирони саргузаштҳоянд. Он чӣ, ки аз сари як инсон, ҷомеа ё давлате мегузарад, натоиҷи пиндору рафтору кирдори одамонанд. Чӣ хуб, чӣ зишт, чӣписандида, чӣ нописандида, ҳамагӣ аз батни таърих бархоста ва дар ганҷи он нуҳуфтаанд. Дирӯзи инсонҳо, замоне имрӯз буда ва табдил гашта ба таърих ва имрӯзи мо низ ба фардои таърих табдил хоҳад шуд. Пас таърих як чизи мурда нест, ки балки ҳамеша зиндааасту таърих ҳамроҳи инсон нафас мекашад ва ҳамеша дар ҳоли дигаргунист. Ошкор аст, кулли аъмоли ҷомеа, чӣ дар гузашта ва чӣ ҳоли ҳозир, аслитарин манбаъ ва маншаи сабақҳо барои наслҳост. 

Яке аз вижагиҳои ҳукуматҳо, чӣ дар гузашта ва чӣ дар даврони нав, ин аст, ки барои истиқрори давлат ва пойдории ҳукуматҳои худ ниёз ба таърих ва илми таърихнигорӣ доштаанд, вале ҳамин ки қудратҳо пойдор мешуданд, бо аъмоли худ шуруъ ба инкори сабакҳои таърих мекарданд. Натоиҷи мусаллами инкори сабақҳои таърих аз байн рафтани тамаддунҳо, фарҳангҳо, импературиҳо, давлатҳо, миллатҳо ва мудҳиштарин фаҷоеи дигаре мебошанд, ки дар сафаҳоти таърих бо ҳазорон таассуф сабт шудаанд. Аз ин рӯ матавон гуфт, на танхо мақомот, ҳатто соири аҳли илму адаби муосири мо ба моҳияти фазилатҳои илми таърих ба дурустӣ сарфаҳм нарафтаанд.

Дар ин маврид ва низ мавориди дигар хонандагон ва ниёзмандони илми таърих метавонанд ба китобҳои мо аз қабили “Таърихзадагӣ”, “Фиребхӯрдагонем”, “Худкомагон дар ойинаи таърих” ва ғайра муроҷиат намоянд. (PDF-и китобхои муаллиф дар сомонаи сайт мавчуданд). 

"Ойина": Устоди гиромӣ, мушаххас бигӯед, ки кадом мароҳили таърихии тоҷик бештар қобили омӯзиши ҳадафманд ҳастанд? 

Барои муаррихи асил таҳқиқ ва баррасии ҳамаи даврони таърихи миллӣ муҳиму арзишманданд. Воҷиб аст, муаррих аз усули комилан илмӣ ва мантиқӣ бархурдор бошад. Агар муҳаққиқ ворид ба мавзуи таҳқиқаш бошад, бидуни шак, аз хокистари ҳамаи даврон ҷавоҳире метавонад ба даст оварад, вале агар ворид набошад, ҷавоҳири таърихро табдил ба хоку хокистар мекунад. Чунончи, сиҳҳати ин суханро аз наҳваи бархӯрдҳои муаррихини дараҷаи аввали Академияи улуми Тоҷикистон дар баробари «таарруз ва таҳочум»-и иддаи зиёди олимони таърихнигор ва сиёсатмадорони кишварҳои ҳамсоя бар ҳарими ҳувият ва ҳаққи таърихи миллати тоҷик, ки ахиран табдил ба як «наҳзати илмӣ ва иттилоотӣ» шудааст, метавонем бисёр гӯёву рӯшан мушоҳида намоем. 

Ноҷавонмардонатарин аксуламали олимони мо дар баробари зиллатҳои адолат сукути онҳост. Хиҷолат бояд кашид, хатто дар замоне ки ҷомеа ниёзманди посуххои илмӣ бар ин ё он мавзуи таърихи миллӣ аст, муҳаққиқин ва пажуҳишгарони масъул боз ҳам сокитанд. 

Дар ин ҳангом барои ман «кадом мароҳили таърихии тоҷик бештар қобили омӯзиши ҳадафманд ҳаст», муҳим нест, балки чигунагии ҳақиқати таърихӣ ва аз чӣ тариқ мероси таърихии худро аз чанголи «ғоратгарони асри модерн» ҳимоят кунем, бисёр муҳиму арзишманд аст. Ноуҳдабарории муаррихини мо ба андозае нигаронкунанда аст, ки онон ҳатто роҳҳои муассири дифоъ ва ҳимоят кардани ҳаққи таърихии миллати худро дар баробари ҳарифону рақибон намедонанд. 

"Ойина": Манзури ман аз ин суол мароҳиле аз таърихи миллӣ буд, ки тамаркуз болои он боиси ваҳдати бештари миллат ва пайдо кардани роҳе барои бурунрафт аз зиллате, ки Шумо мегӯед, шавад...

Бойматов: Ба назарам, муҳимтарин ва аслитарин дар айни замон, ҳувиятсозтарин марҳилаи таърихи миллати тоҷик ҳамоно замони ҳукумати Сомониён аст. Албатта, дар заминаи таблиғи ин давра корҳое анчом шуда, аммо то ҳол таҳқиқи густардаву васеъ дар мавриди ҷойгоҳи Сомониён ва ҳукумати онон ҳанӯз анҷом нашудааст. Он гуна ки дар яке аз нақдҳои худ гуфтаам, дар шароити имрӯз тахияи «Донишномаи комили Сомониён» дар 10-12 ҷилд бо забони инглисӣбисёр бамаврид аст. Вале шарт ин аст, ки ин навъ донишнома дархӯр ва дар сатҳи илми ҷаҳонӣ бошад. Зимнан навтарин донишномаҳое, ки дар Тоҷикистон ба нашр расидаанд, наметавон гуфт, комилан усулӣҳастанд. 

Ғолибан дар китобҳои илмӣ ва дарсии миллати тоҷик таърихи тоҷикон зери ҳукуматҳои туркӣ ва муғулӣ, ки пас аз заволи давлати Сомониён тӯли асрҳо дар минтиқаи Осиёи Марказӣ ҳоким буданд, ночор дар сояи таърихи куллии ақвоми турк қарор гирифта ва бо далолиле дер боз аст, ки миллат маҳрум аз донистани воқеъиятҳои таърихи миллиихуд шудааст. Аз ин рӯ тадвини корҳои вазнину сангин аз авзои ҳақиқии мардуми тоҷик дар тӯли ин мароҳили азими таърих аз муҳимтарин масъулиятҳова вазоифи аввалиндараҷаи илмии таърихнигории миллии мо бояд гардад. 

Таҳияи таълифоти густарда дар мавриди таърихи ҷадиди истилои Осиёи Марказӣ аз тарафи Русия, тафсирҳои нави илмӣ аз сиёсатҳои ҳукумати истеъморгаронаи русҳо, ҳамчунин бозбинӣ ва интиқоди муфассали илмӣ аз таърихи ҳукумати шӯравӣ, бидуни шак, аз ниёзҳои дараҷаи аввалимиллатанд, ки бояд бар пояи додаҳои нави илмии замони муосир анҷом шаванд. 

Мутаминам, пиёда кардани чунин тарҳи комилан миллӣ дар ҷиҳати тавсеи илми таърих заминаи бисёр муносиби миллату ҷомеа барои пайдо кардани роҳҳои раҳоӣ аз зиллат хоҳад шуд. 

"Ойина": Аз кадом миллатҳое дар ҷаҳон метавонем ном бубарем, ки бар маҳзи сабақгирӣ аз гузаштаҳои таърихӣ тавонистаанд худро ҳамчун як миллати воҳид бисозанд?

Бойматов: Бешакк, ин гуна миллатҳо зиёданд. Метавон гуфт, тақрибан, ҳамаи миллатҳои дунё сабақҳоеро аз гузаштаи милали ҷаҳон ва бахусус аз таърихи худ гирифтаанд. Таҷрибаҳаеро, ки миллатҳое чун ҷопониҳо, чиниҳо, олмониҳо, инглисҳо, ирландҳо, фаронсавиҳо, итолиёиҳо, ҳолландҳо, суидиҳо ва ғайра, ки дар китобҳои илмӣ ва дарсии хеш матраҳмекунанд, қобили ситоишанд. 

Бо ин ҳол кайфият ва қобилияи иттилоърасонии китобҳои дарсии таърихиии кишвари мо дар баробари дастовардхои милатҳои дигари ҷаҳон бисёр ва бисёр поинанд ва гоҳе хиҷолатоваранд. Барои мисол, таваҷҷуҳ фармоед, то имрӯз дар китобҳои “Таърихи халқи тоҷик”, чӣ илмӣ ва чӣ дарсӣ, навтарин додаҳои илмӣ дар мавриди шӯриши Маҳмуди Торобӣ истифода нашуда ва муаллифин фақат бо иттилооти илмии замони шӯравӣ иктифо кардаанд. Ин вазъи номатлуб барои тафсири ҳамаи шӯришҳои миллӣ-озодихоҳии тоҷикон дар тӯли таърихи беш аз дувуним ҳазор сол сидқ мекунад. Дар ин маврид нақдҳои зиёде навиштаам. Бо камоли таассуф то кунун китобҳои дарсии ҳидоятгар барои устодон ва донишҷӯёни факултаҳои таърихи донишгоҳҳои Тоҷикистон тадвин нашудааст. 

"Ойина": Таърихсозиҳои кунуние, ки бо ҳадафҳои сиёсӣ сурат мегиранд, барои ҷомеаи чӣ натоиҷе ба бор хоҳанд овард?

Бойматов: Суннати сиёсӣ кардани таърих ҳамеша буд ва боқӣ хоҳад монд, чун илми таърих хоҳем ё нахоҳем,бо таҳлил ва баррасиҳои вақоеи сиёсӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва ғайра сарукор дорад. Аз сӯйи дигар сиёсатшиносӣ фарзанди илми таърих ва ҷомеашиносист. Дуруст мефармоед, пас аз касби истиқлол асосан дар ҷумҳуриҳои шӯравии собиқ “таърихсозӣ” табдил ба “мӯд” шудааст. Аз роҳи зӯриву зӯроварӣ тобеъ намудани “фактҳо ва падидаҳои таърихӣ” барои таъмини хостаҳои сиёсии қудратҳои сиёсӣ ва ҳукуматҳо дар ҳар ҷое, ки бошад, лоҷарам илму донишро аз меҳвари мантиқи солим хориҷ мекунад. Ниҳоят маҳсули ин навъ “додаҳои илмӣ”, на барои сиёсат муфид аст, на барои касби дониши мардум. Аз ин рӯ муҳаққиқин дар таҳқиқоти хеш бояд ба аслитарин усулҳои илм ва аҳкоми маъруфи ахлоқи илмӣ содиқ бошанд. Набояд фаромӯш кард, ки як дурӯғи ростнамои донишманд метавонад кулли ҷомеаро аз роҳи дуруст мунҳариф кунад. 

"Ойина": Бархе аз таърихнигорон ба ин назаранд, ки туркон бо истифода аз ислом ва русҳо бо истифода аз Ҷанги Бузурги Ватанӣ тавонистанд, ки миллатҳои худро бисозанд. Оё барои тоҷик ҳам имрӯз вуҷуд дорад чунин як омили муҳиме, ки кулли моро новобаста аз андеша, мавқеи сиёсию иҷтимоӣ ва маҳал гирди ҳам биёрад ё ба ибораи дигар чун як миллати воҳид бисозад?

Бойматов: Бо камоли таассуф, андешамандони тоҷик, бухусус муаррихони даврони ахир дар мавриди авомил ва аносири муттаҳидкунандаи тамоми тоҷикони ҷаҳон камтар таваҷҷуҳ карда, фориғболии мо нисбат ба ин мавзуъ мафкураи моро ба ҳаддерасонидааст, ки дурӯғҳоро ба ҷойи ростӣнишондаем. Бо итминон мегӯям, авомил ва аносирииттиҳодбахш дар таърихи гузаштаи миллат, аз он чӣ, ки имрӯз ба гунаи маснуӣ барои ҷомеаи мо месозанд, бештару беҳтаранд. Ҷашнвораҳои “Иди харбуза”, “Иди зардолу”, “Иди картошка”, “Иди гесӯ” ва ғайрамоҳиятан, ба унвони масхараи маърифати инсонианд. 

Ҷомеаи мо ниёзманди баргузории чунин ҷашнҳои маснуии “ваҳдатофар” нест. Ин навъ иқдомот бар хилофи рӯҳи маърифатпарварии тоҷикон аст. Ҳарфро ба дарозо намекашам, чун таърих худ гувоҳ аст, фақат бо як калом мегӯям, муаррихон ва муҳаққиқини таърихи миллӣ бояд рӯйи кашфи авомил ва аносири ваҳдатзои миллӣ бештар мутамаркиз шаванд, то миллатро аз равандҳои хатарноке чун маҳалгароӣ, қавмгароӣ, ҳукуматҳои хонаводаӣ, султагароӣ, худхоҳиҳоии масъулини фурсатталаб ва ғайра наҷот бахшанд. 

Ҷиҳати амалӣ кардани аслитарин ормонҳои миллат, аз ҷумла барои пойдории ваҳдати ростини миллӣ, тавсеа ва тақвияти тафаккури маърифатгароӣва истиқрори усули шоистасолорӣ дар тамомии бахшҳои зиндагии ҷомеаи тоҷикон як амри зарурист. Дар ғайри сурат ҷомеаи тоҷик на соҳиби маърифати ҳақиқӣ мешавад ва на миллат ҳаргиз ба муҳавватаи ваҳдат мерасад. 

"Ойина": Хуб, ба ҳар ҳол дар охир боз ҳам бармегардам ба озмуни “Тоҷикон” - оинаи таърих”. Ба назари Шумо, шеваи баргузории он чӣ гуна бояд бошад, ки барои дарки моҳияти таърихкумаки бештар намояд?

Бойматов: Беҳтар ва мантиқитар мебуд, чунин иқдомоти фарҳангӣ ва таблиғоти соли ҷорӣ, яъне ҳамин сол баргузор шавад, чаро ки дақиқан 50 сол (ним аср!)қабл, соли 1972 китоби “Тоҷикон” барои нахустин бор дар Маскав бо забони русӣ нашр гардид. Аз диди таърихӣ, баргузории бузургдошти Б. Ғафуров ва китоби эшон - “Тоҷикон” дар ин сол бамаротиб илмӣва мантиқӣ мебуд, то соли 2023 (!). Замоне ки дар баргузории илмӣ - фарҳангӣ ба ҷиҳати таъкидиаҳамияти таърихи миллӣ, усули аслии илми таърих -“таърихият” риоят намешавад, чӣ гуна метавон аз баргузории озмунҳои таърихӣ кумаки бештар “барои дарки моҳияти таърих” таваққуъ дошт?!

"Ойина": Ташаккур, устод, барои чунин як суҳбат ошкор.